Карта Татарстана
Великий Булгар
Бо́лгар (Бу́лгар, тат. Болгар, чуваш. Пӑлха́р) — город в России, в юго-западной части Республики Татарстан. Административный центр Спасского района. Город Болгар вместе с близлежащим селом Болгары образует городское поселение город Болгар, которое охватывает территорию древнего города Булгара — столицы средневековой Волжской Булгарии и Золотой Орды.
Город расположен на левом берегу Волги, в 83 км к югу от Казани (по дороге — 175 км).
На территории Болгара были обнаружены поселения эпохи неолита, бронзы и раннего железа, занимавшие удобную в географическом отношении береговую полосу Волги (коренную и луговую террасы).
Название города Булгар связывают с этнонимом булгары. Наиболее ранние булгарские поселения на территории современного Болгара возникли на рубеже IX-X столетий.
В 922 году Волжскую Болгарию посещает Ахмад ибн Фадлан. Он отмечает, что булгары приняли ислам.
В то время заслуженной славой пользовались булгарские мастера — ювелиры, каменщики, кожевенники, кузнецы. Булгарские ювелирные изделия, булгарские кожи, меха, мёд, булгарская кольчуга были известны во многих странах и пользовались там большим спросом. Булгарские купцы вели обширную торговлю со многими странами Европы и Азии. В свою очередь, торговцы из Китая, Багдада, Дамаска, Испании, Скандинавии приезжали на ежегодную всемирную ярмарку в Булгар. Многие иностранные торговые концессии имели в городе свои слободы и улицы.
До монгольского завоевания в 1236 году город являлся одним из центров внешней торговли Волжской Булгарии. Арабские писатели X века писали о нём: «Внешний Булгар — маленький город, не занимающий большого пространства, и известен только тем, что он главнейший торговый пункт этого государства» (Аль-Балхи).
Монгольское завоевание
В конце 1223 - начале 1224 года (конец 620 г. х.) монгольские войска Джэбэ и Субэдэя, прошедшие через Иран, Кавказ и разбившие на Калке русских и половцев, потерпели поражение от булгар. Однако в 1229 году монголы предприняли новый поход. В том же году булгары на 6 лет продлили мирный договор с Владимирским княжеством.
Город был завоёван и сожжён в 1236 году в ходе общемонгольского Западного похода, возглавляемого вторым правителем улуса Джучи Бату.
Золотоордынский период
В 1361 году князь Булат-Тимур сжёг Булгар, который, однако, вновь возродился. После битвы на Кондурче (1395) Булгар, как и другие булгарские города, был разрушен войсками эмира Тимура. Затем был восстановлен.
В 1399 году (по другим летописям, в 1395 году) Юрий Дмитриевич совершил успешный поход на Среднее Поволжье (под его командованием находились и войска его брата Василия I) — первый поход, в котором русские разорили достаточно обширные татарские земли, разгромив 14 городов (включая Булгар, Жукотин, Казань, Керменчук), приведя на Русь огромную добычу. Об этом упоминает татарский эпос «Идиге», известный в поздней редакции XVI века, где «князь-урус» наделён чертами Тохтамыша, Тамерлана и Ивана Грозного.
В 1431 году город был окончательно разрушен воеводой великого князя Василия II Фёдором Палецким, что, по мнению некоторых историков, положило конец надеждам на восстановление прежней Булгарии. Впоследствии булгары фактически восстановили своё государство с последней столицей в Иске-Казань. В XV веке единым культурно-политическим центром волжских булгар и перенесённой столицей стала Казань, а государство стало называться Казанское ханство.
В составе России
С 1552 года, после завоевания Казанского ханства, город вошёл в состав Российского государства.
В XVII веке на месте Болгара основан православный Успенский монастырь. Развалины Болгара специально посещали царь Пётр I и императрица Екатерина II.
С 1781 г.— уездный город Спасск Казанского наместничества (с 1796 г. — Казанская губерния).
В 1926—1935 годах город хотя на всех картах назывался Спасск, но для отличия от других городов с тем же названием иногда именовали Спасск-Татарский. Город Спасск был переименован в 1935 году в Куйбышев (в память В.В.Куйбышева, умершего в 1935 г.) и просуществовал под этим названием до 1957 года.
В 1957 г. в результате заполнения Куйбышевского водохранилища город был затоплен.
В 1957 г. был заложен новый город с названием Куйбышев в 23 км к юго-западу от затопленного города, в 2 км западнее села Болгар. В результате развития город почти поглотил село Болгар.
В 1969 создан Болгарский гос. историко-архитектурный заповедник (с 2000 музей-заповедник), помимо раскопок ведущий консервацию и реставрацию памятников монументального строительства.
В 1991 город был переименован в Болгар по имени поглощенного им села на территории которого располагаются остатки древнего города Болгар Волжской Болгарии (Болгарский историко-археологический комплекс), городище (развалины) которой находится недалеко от города.
С 2010 года по инициативе и при попечительстве первого президента Татарстана М.Ш.Шаймиева в Болгаре началась реализация комплексного проекта «Культурное наследие: остров-град Свияжски Древний Болгар», включающего реставрацию архитектурных памятников на территории городища и развитие туристической инфраструктуры. В рамках реализации комплексного проекта в 2010—2017 годах:
Национальный состав
Состав населения: русские — 83,4 %,татары — 12,9 %, чуваши— 2,1%.
Около современного города расположен Болгарский историко-археологический комплекс, который включен в число объектов Всемирного наследия ЮНЕСКО. Управление объектом осуществляет Болгарский государственный историко-архитектурный музей-заповедник.
Некоторые достопримечательности музея-заповедника:
Белая мечеть. Она современная, была возведена в 2012 году. При проектировании культового сооружения было взято лучшее из исламской архитектуры. Здание обладает неописуемой красотой. Архитектурный ансамбль содержит в себе башни минаретов, молельную комнату, украшенную аркадой из восьмидесяти восьми колонн. Основной купол культового сооружения включает в себе изысканные витражи. Внутри мечеть не менее красивая. В главном зале размещены колонны с полумесяцами. Изнутри культовое сооружение украшено арабской вязью.
Памятный знак "Принятие ислама".Его поставили для того, чтобы увековечить принятие ислама волжскими булгарами. Данное событие произошло в 922 году. Сооружение — целое здание значительных размеров. Внутри сооружения находится самый большой в мире когда-либо напечатанный Коран. Он весит 0.5 тонны. В закрытом виде его габариты составляют два метра на полтора. Обложка книги сделана из малахитовой ткани. Она красиво украшена. На обложке также присутствует узорный декор, сделанный из серебра и покрытый слоем золота. Переплет книги кожаный. Музей Корана расположен на цокольном этаже. В нем выставлено много различных предметов, рассказывающих о том, как развивалась религия в этом регионе. Внимания заслуживает мозаичное панно.
Восточный мавзолей. Строительство усыпальницы датируется четырнадцатым веком. Это детально сохранившееся сооружение древности. В наше время внутри него находится огромная выставка по истории Булгара с X по XVIII века.
Колодец Габдрахмана. Это еще одна достопримечательность, тесно связанная с принятием ислама. Свое название памятник архитектуры получил по имени ученика пророка Мухаммеда. Согласно существующей легенде источник воды появился в момент прикосновения посоха Габдрахмана с землей. Хан, напоив из него свою дочь, избавил ее от тяжелого недуга. После этого древний правитель и его окружение решили принять ислам. По сей день считается, что вода из этого источника обладает целебными свойствами.
Соборная мечеть. Считается главным сооружением древнего Булгара. Она была возведена в XIII веке. Сейчас мечеть также выполняет функцию культового сооружения. В дни празднования религиозных праздников на ее территории проводятся различные мероприятия.
Ханский дворец. Является важной достопримечательностью города. Он представляет собой масштабное сооружение, оснащенное угловыми башнями. Здание считается одним из самых ранних зданий, относящихся к золотоордынскому периоду. Сооружение представляет собой прямоугольник с размерами 29х24 метра. Здание было построено примерно в середине XIII века. На территории комплекса выставлено множество интересных экспонатов, относящихся к тому времени. Дворец представляет собой музей.
Черная палата. Сооружение относится к четырнадцатому веку. В его стенах размещался ханский суд. Архитектура сооружения отличается богатством убранства. Свое название комплекс получил из-за мифа о дочери хана. Согласно преданию, она спасла братьев, пожертвовав собой.
Белая палата. Сооружена в XIV веке. Постройка была оснащена собственной системой снабжения водой, канализацией. Внутри даже находилась своя подпольная отопительная система.
Бөек Болгар
Болга́р – Татарстан Республикасының көньяк-көнбатышында урнашкан Россия шәһәре. Спасс Районынын административ үзәге. Болгар шәһәре якындагы Болгар авылы белән берлектә урта гасырда Идел Болгары һәм Алтын Урда дәүләтләре территориясен үз эченә алган Болгар шәһәрен тәшкил итә.
Шәһәр Идел елгасының уң як ярында, Казан шәһәреннән көньяккарак 83 км ераклыкта урнашкан.
Болгар территориясендә неолит, бронза эпохаларына караган авыллар табылган, алар георгафик яктан уңайлы булган Идел елгасы яр буе өлешендә урнашкан булганнар.
Болгар шәһәре атамасының килеп чыгышын болгар этнонимы белән аңлаталар. Иң беренче болгар авыллыры IX-X нчы йөзләрдә барлыкка килгән дип исәпләнелә.
922 нче елда Идел Болгары дәүләтенә Әхмәт ибн Фадлан килә. Аның язмаларыннан күренгәнчә, болгарлар инде ислам динен кабул иткән булалар.
Бу чорларда Болгар осталары – зәркәнчеләр, ташчылар, күнчеләр, тимерчеләр чынлып торып данлыклы осталар булып саналганнар. Зәркән эшләнмәләре, болгар тире эшләнмәләре, мех, бал, көбә турында бик куп илләрдә билгеле булган һәм аларга ихтыяҗ бик зур булган. Болгар сәүдәгәрләре Европа һәм Азияне куп илләре белән сату-алу иткәннәр. Үз чиратында, Кытай, Багдад, дамаск, испания, Скандинавия сәүдәгәрләре ел саен уздырыла торган Болгар ярминкәсенә килеп йөргәннәр. Шактый чит ил сәүдә концессияләренең шәһәрдә үз бистәләре һәм урамнары булган.
1236 нчы елгы монгол яулап алуларына кадәр шәһәр Боек Болгар дәүләтенең тышкы сәүдә үзәге булып торган. Х гасырның гарәп язучылары аның турында: “Тышкы Болгар – зур булмаган мәйдәнны биләп торган һәм бу дәүләтнең иң мөһим сәүдә үзәге буларак кына билгеле булган кечкенә бер шәһәр” (Эл-Балхи) дип язып калдырган.
Монгол яулап алулары.
1223 нче ел ахыры – 1224 нче ел башында (620 гасыр ахыры) Иран, Кавказ аша үтеп, рус һәм кыпчакларнны җиңгән монгол гаскәрләре болгарлар тарафыннан тар-мар ителәләр. Шуңа да карамастан, 1229 нчы елда монголлар яңа поход оештыра. Шушы ук елны болгарлар Владимир князьлеге белән килешүне тагын 6 елга озайталар.
1236 нчы елда Җучи Олысының икенче дәүләт башлыгы Бату җитәкчелегендәге бөтен монгол Көнбатыш походы барышында шәһәр басып алына һәм яндырыла.
Алтын Урда чоры
1361 нче елда Булат Тимер Болгар шәһәрен яндыра, ләкин озакламый шәһәр яңадан торгызыла. 1395 нче елда башка Болгар дәүләте шәһәрләре белән бергә, Болгар шәһәре эмир Тимер тарафыннан җимерелүгә дучар була. Соңыннан тагын төзекләндерелә.
1399 нчы елда (башка чыганаклар буенча 1395 нче елда) Юрий Дмитриевич (Дмитрий Донскойның улы) Урта Иделгә поход оештырып, 14 шәһәрне басып ала (Болгар, Казанны да кертеп) һәм Рус дәүләтенә бик зур табыш китерә. Бу турыда “урыс князе Туктамыш, Тимерхан һәм Явыз Иван сыйфаларына ия” дип, “Идегәй” дастанында телгә алына.
1431 нче елны князь Василий II нең воеводасы Федор Палецкий тарафыннан шәһәр тулысынча җимерелә. Шуның белән, кайбер тарихчылар фикеренчә, элеккеге Болгар дәүләтенең яңадан торгызылуына булган өметләр юкка чыга. XV нче гасырда Идел буе болгарларының бердәм мәдәни-сәяси үзәге һәм башкаласы итеп Казан билгеләнә, ә дәүләт Казан ханлыгы дип аталып йөртелә башлый.
Россия составында
1552 нче елдан, Казан ханлыгы басып алынгган соң, шәһәр Россия дәүләте составына кертелә.
XVII нче гасырда Болгар дәүләте урынында Успение монастыре төзелә. Болгар харәбәләрен Петр I һәм Екатерина II махсус күрергә киләләр.
1926-1935 нче елларда, бөтен карталарда да Спасск диа аталса да, шундый ук исемдәге башка шәһәрләр белән бутамас өчен Татар Спасы дип атап йөрткәннәр. Спас шәһәре 1935 нче елда Куйбышев шәһәре дип үзгәртелә һәм бу исем белән 1957 нче елга кадәр аталып йөртелә.
1957 нче елда Куйбышев сусаклагычы ташу сәбәпле, шәһәр су астында кала. Шул ук елны бу урыннан коньяк-көнбатышка таба 23 км ераклыкта яңа шәһәргә нигез салына. Болгар авылы шәһәр территориясе эчендә кала.
1969 нчы елда Бологар тарих-архитектура дәүләт тыюлыгы төзелә (2000 нче елдан музей-тыюлык).
1991 нче елда Болгар дип үзгәтрелә.
2010 нчы елдан татарстанның беренче Президенты М.Ш.Шәймиев инициативасы һәм ярдәме белән Болгарда “Мәдәни мирас: утрау-шәһәр Свияжск, Борынгы Болгар” дип аталган комплекслы проект тормышка ашырыла башлый. Бу проект кысаларында шәһәрлек территориясендәге архитектура һәйкәлләре реставрацияләнә, туристык инфраструктурасы үстерелә башлый.
2017-2017 нче елларда барган реставрацияләү чаралары барышында:
Милли составы
Руслар – 83,4 %, татарлар – 12,9 %, чувашлар 2,1 %.
Болгар тарихи-археологик комплексы ЮНЕСКО тарафыннан саклана торган объектлар исемлегенә кертелгән.
Болгар музей-тыюлыгындагы кайбер истәлекле урыннар:
Ак мәчет. Ул яңа.2012 нче елда төзелгән. Мәчетнең проектын төзегәндә, ислам архитектурасының иң яхшы үрнәкләре алына. Бина искиткеч матур. Архитектура ансамбле манаралар, гыйбәдәт кылу бүлмәсен үз эченә ала. Төп гөмбәз бик нечкәләп эшләнгән пыяладан гыйбарәт. Мәчетнең эчке ягы матурлыкка тышкы яктан калышмый. Ул гарәп бизәкләре белән бизәлгән.
“Ислам динен кабул итү” тамгасы. Бу билгене Идел буе болгарларының 922 нче елда ислам динен кабул итүен мәңгеләштерү өчен куйганнар.Бу – шактый зур бина. Бина эчендә 0,5 тонна авырлыгындагы дөньядагы иң зур Коръән урнаштырылган. Китапның тышлыгы бик матур итеп бизәлгән малахит төсендәге тукымадан. Шулай ук монда коръэн музее бар.
Көнчыгыш мавзолей. Төрбәнең төзелеү вакыты 14 нче гасырга караган. Бу өлешчә сакланган корылмаларның берсе. Безнең көннәрдә аның эчендә X гасырдан XVIII гасырга караган Бөек Болгар тарихы буенча зур күргәзмә оештырылган.
Габдрахман коесы. Ислам динен кабул итү белән бәйләнгән тагын бер истәлекле урын. Тарихи һәйкәл бу исемне Мөхәммәд пәйгамбәрнең укучысы исеме белән бәйле рәвештә алган. Легенда буенча, Габдрахман үзенең таягы белән ңиргә кагылган урында чишмә бәреп чыккан. Хан, шул суны кызына эчергәч, кызы каты авырудан терелгән. Шушы хәлдән соң хан һәм аның янәшәсендәгеләр ислам динен кабул итәләр. Хәзерге көнгә кадәр бу чишмә суы шифалы үзлекләргә ия дип санала.
Мәчет. Борынгы Болгарның иң әһәмиятле корылмаларыннан санала. Мәчет XIII нче гасырда салынган. Дин белән бәйле вакыгалар нәкъ шушы мәчет территориясендә үткәрелә.
Хан сарае. Шәһәрнең мөһим истәлекле урыннарыннан берсе. Сарай дүрт яктан да каланчалар белән әйләндереп алынган. Бина Алтын Урда чорына караган иң беренче төзелгән биналардан санала. Ул 29х24 мерлы турыпочмаклык формасында. Сарай якынча XIII гасыр урталарында төзелгән дип исәпләнелә. Комплекс территорисяендә шул чорга караган күп төрле экспонатларны күрергә була. Хан сарае хәзер музей хезмәтен үти.
Кара пулат. Корылма XIV гасырла төзелгән. Анда хан суды урнашкан була. Корылманың архитектурасы байлыгы белән таң калдыра. Ә корылманың исеме хан кызы белән бәйле мифка нигезләнгән. Хан кызы абыйларының гомерен саклап калу өчен үзен корбан иткән дип санала.
Ак пулат. XIV гасырда салынган. Корылма суүткәргеч, канализация белән җиһазландырылган. Шулай ук җылыту системасы да булган.
