Тумашева (Җәббарова ) Диләра Гариф кызы
(19.07.1926-19.06. 2006)
Филология фәннәре докторы (1969), профессор (1970), Татарстан Фәннәр академиясенең хакыйкый әгъзасы (1992), Татарстанның (1977) һәм Россия Федерациясенең (1997) атказанган фән эшлеклесе, Ленин ордены кавалеры (1971) Диләра Гариф кызы Тумашеваның фәнни эшчәнлеге татар тел гыйлеме һәм төрки тел белеменең үсеш тарихында якты бер сәхифә булып тора.
Себердә туып, Мәскәү дәүләт университетында югары белем алган Диләра Гарифовна бөтен гомерен туган халкына хезмәт итүгә багышлады. 1952 нче елдан алып Казан дәүләт университетында ул үзенең күренекле укытучылары Н.К.Дмитриев, Э.В.Севортян, В.Н.Насилов, Ә.Н.Нәҗип һәм башкаларның традицияләрен уңышлы дәвам итте.
Берничә дистә ел дәвамында ул, Көнбатыш Себердәге татар диалектларын тикшереп, татар диалектология фәненең зур бер катламын өйрәнде, диалектолог галимнәрнең зур төркемен тәрбияләде. Д.Г. Тумашеваның хәзерге татар әдәби тел грамматикасын өйрәнүдәге хезмәтләре дә киң танылу алды. “Татар грамматикасы”н төзүгә керткән өлеше өчен ул Татарстан республикасының фән һәм техника өлкәсендәге бүләгенә ия булды (1994). Галимәнең татар телендәге иң катлаулы һәм бай сүз төркеме- фигыльне функциональ-семантик юнәлештә өйрәнүгә багышланган “Татарский глагол” (1986) хезмәте татар теле белемендә генә түгел, бөтен төрки тел белемендә зур кызыксыну белән кабул ителде һәм бүгенге көндә дә өлге хезмәтен үти.
Өч дистә елга якын татар теле кафедрасын (1965-1989) һәм көнчыгыш телләре кафедрасын (1989-1994) кафедрасын җитәкләү, тарих-филология факультеты деканы (1971-1980) булып эшләү дәверендә Диләра Гариф кызы Казан дәүләт университетында гуманитар белемне үстерүгә зур өлеш кертте. Дөньякүләм атаклы тюркология мәктәбен үткән галимә 21 филология фәннәре кандидаты әзерләде, алар арасында дүрт фән докторы һәм бер академик бар.
Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе оешуның беренче көннәреннән үк Диләра Гарифовна Тумашева аның эшендә актив катнаша, академиянең хакыйкый әгъзасы буларак, тел белеме өлкәсендәге фәнни эзләнүләргә уңышлы җитәкчелек итә.
Диләра Тумашева күп кенә җәмәгатьэшләре башкарды. Ул күп тапкырлар төрле дәрәҗәдәге Советларның депутаты булып сайланды, Совет тюркологлар комитетында, Россия Федерациясе Президенты каршындагы рус теле Советында, Казан университетының докторлык яклау Советында актив эшчәнлек алып барды, Төркия дәүләтенең «Turk Dili Kurumu» лингвистик җәмгыятенең шәрәфле әгъзасы иде.
Диләра Гарифовна Тумашеваның төп фәнни хезмәтләре:
1.Тумашева Д.Г. Язык западносибирских татар. Грамматический очерк и словарь. Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1961. – 240 с.
2.Тумашева Д.Г. Хәзергe татар әдәби теле морфологиясе. – Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1964. – 299 б.
3. Тумашева Д.Г. Язык сибирских татар. Ч. 2-я. – Казaнь: Изд-во Казан. ун-та, 1968. – 182 с.
4. Тумашева Д.Г. Диалекты сибирских татар. Опыт сравнительного исследования. – Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1977. – 295 с.
6. Тумашева Д.Г. Хәзергe татар әдәби теле. Морфология. / Допущено Mинвузом СССР в качестве учебного пособия. – Казaнь: Изд-во Казан. ун-та, 1978. – 221 с.
7. Тумашева Д.Г. Татарский глагол. Опыт функциональнo-семантического исследования грамматических категорий. – Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1986. – 189 с.
8. Сравнительно-историческое изучение языков разных семей: Реконструкция на отдельных уровнях языковой структуры / Д.Г. Тумашева, Дж.И. Эдельман, Л.Г. Герценберг и др.; Ин-т язы- кознания АН СССР; Отв.ред. Н.З. Гaджиева). – М.: Наука, 1989. (Раздел: Перебой гласных и формирование вокализма кипчакских языков) – С. 5-18, 190, 202-204.
9.Тумашева Д.Г. Словарь диалектов сибирских татар. Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1992. – 255 с.
10. Татарская грамматика, т. II. Морфология. / (Коллектив авторов)– Казань: Татар. кн. изд-во, 1993. (Разделы: Категория наклонения. Модальные формы и конструкции глагола) С.88-95, 99-161, 235- 250.
11. Татар теле грамматикаcы. T. II. Морфология. – Казань: Татарское книжное изд-во, 2002. (Коллектив авторов) (Разделы: «Татар телендә фигыль»: «Фигыльнeң лексик-грамматик мәгънәcе» и «Татар теле фигыленең темпoральлек, модальлек hәм персональлеккә караган функциональ-ceмантик категорияләре») – С. 92-187, 221-248.
Аның турында:
Тумашева (Заббарова) Диляра Гарифовна (19.07.1926-19.06.2006). Научная деятельность доктора филологических наук, профессора, действительного члена Академии наук Республики Татарстан (1992), заслуженного деятеля науки Российской Федерации (1997) и Татарстана (1977), кавалера ордена Ленина (1971) Диляры Гарифовны Тумашевой представляет собой яркую страницу в истории развития татарского языкознания и науки тюркологии в целом.
Родившаяся в Сибири и получившая высшее образование в Московском государственном университете, Диляра Гарифовна всю свою жизнь посвятила служению родному народу. С 1952 года в стенах Казанского государственного университета она достойно продолжила традиции своих выдающихся учителей Н.К.Дмитриева, Э.В.Севортяна, В.М.Насилова, Э.Н.Наджипа и других.
Изучая в течение нескольких десятилетий татарские диалекты Западной Сибири, она разработала огромный пласт татарской диалектологической науки, воспитала целую плеяду диалектологов. Широкое признание получили грамматические исследования Д.Г.Тумашевой по современному татарскому литературному языку. За вклад в создание «Татарской грамматики» она была удостоена государственной премии Республики Татарстан в области науки и техники (1994). В монографии “Татарский глагол” (1986) Д.Г.Тумашева представила программу комплексного анализа глагольных категорий татарского языка в функционально-семантическом арпекте и в рамках полевых структур.
Возглавляя в течение почти трех десятилетий кафедру татарского языка (1965-1989), затем кафедру восточных языков (1989-1994) и будучи деканом историко-филологического факультета (1971-1980), Диляра Гарифовна Тумашева внесла большой вклад в развитие гуманитарного образования в Казанском государственном университете. Подготовила 21 кандидата филологических наук, среди ее учеников 4 доктора наук, один академик.
С первых дней создания Академии наук Республики Татарстан Диляра Гарифовна Тумашева включилась в ее работу, курировала фундаментальные научные разработки в области языкознания.
Тумашева Диляра Гарифовна вела большую научно-общественную работу. Не раз избиралась депутатом Совета различных уровней, вела активную деятельность в Советском комитете тюркологов, в Совете по русскому языку при Президенте Российской Федерации, в Совете по защите докторских диссертаций при Казанском университете, являлась Почетным членом Турецкого лингвистического общества «Turk Dili Kurumu».
Tumasheva (Zabbarova) Dilara Garifova. (19.07.1926-19.06.2006). TUMASHEVA DILARA GARIFOVNA was Doctor of Philology, Professor, full member of the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan (1992), Honored Scientist of Tatarstan (1977) and the RSFSR (1997), she was awarded the Order of Lenin (1971). Tumasheva's life is a vivid example and a model of serving her people, the ideals of science, education and culture.
D. Tumasheva was born in Siberia and received a higher education at the Moscow State University. From 1952, she worked at Kazan State University and continued the traditions of her outstanding teachers N.K. Dmitriev, E.V. Sevortian, V.M. Nasilov, E.N. Najip and others.
For several decades she studied the Tatar dialects of Western Siberia and made great contributions to the development of Tatars dialectological science. Tumasheva's grammatical research on the modern Tatar literary language was widely recognized. D. Tumasheva was the author of several textbooks on morphology and a coauthor of the three-volume academic edition of “Tatar Grammar” (Vol. II) both in Russian and Tatar. The book got the State Prize for Science and Technology (1994). In 1986, her fundamental studies of the verb were published – “Tatar Verbs. The Experience of Functional and Semantic Studies of Grammatical Categories”. In her book, D. Tumasheva states: “This textbook reflects a certain stage in the attempts of the Tatar Language Department at the University of Kazan to explore the structure of the Tatar verb: the functional-semantic aspect of the analysis of verb forms and categories”.
From 1952, she worked at Kazan State University, from 1965 to 1989, she was Head of the Department of the Tatar Language. From1989 to 1994, she headed the Department of Oriental Languages and was the Dean of the History and Philology Faculty (1971-1980). She prepared twenty one Candidates of Philology, four Doctors of Sciences, and one Academician.
Tumasheva worked in the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan from the first days of its creation, she supervised fundamental scientific research into linguistics.
Tumasheva Dilara Garifova conducted a lot of scientific and public work. She was an active member of the Soviet Committee of Turkologists, worked in the Council on the Russian Language under the President of the Russian Federation, and in the Council for the Defense of Doctoral Dissertations at Kazan University. She was an Honorary Member of the Turkish Linguistic Society "Turk Dili Kurumu".